હિંગોળગઢ કિલ્લો – Hingolgadh Fort

જસદણ દરબાર શ્રી વાજસુ ખાચરે ‘હિંગોળગઢ’ની રચના કરેલી તે ખરેખર જોવા લાયક છે. રાજકોટ જિલ્લામાં આવેલો જસદણ તાલુકો. આ જસદણ ગામથી વિંછીયા જતાં રસ્તામાં ઊંચા ટેકરા પર એક ગઢ દેખાય છે. આ ગઢ એજ હિંગોળગઢ. રાજકોટથી બોટાદ જતાં રસ્તામાં ૭૭ કિ.મી. દૂર અને જસદણથી ૧૮ કિ.મી. દૂર આ હિંગોળ ગઢ આવેલો છે.

આ હિંગોળગઢની રચના કેવા અરસામાં થઇ તેનો થોડો ઇતિહાસ જાણવા જેવો છે. પંચાળ પંથકમાં કોલીથડ બાજુથી ભાકુંભાજી જાડેજાએ કોળીની વસતિને તગેડી મુકેલી જેને જસદણના ખાચર દરબારોએ આશરો આપીને પોતાના પંથકમાં વસાવેલી. કોળી-પટેલોની વસતિ એ જમાનામાં ભારે ખેપાની ગણાતી.

આંખે અને પગે ઊપાડી જાય એવા અઠંગ તરકીબ બાજો હતા. પરંતુ ઇ.સ. ૧૭૯૫ની આસપાસ ભોંયરા ગામ જે હાલ હિંગોળગઢની તળેટીમાં આવેલું છે. ત્યાંના ઓઢા ખાચરના દીકરા વાજસૂર ખાચરને જસદણની બાગદોર સંભાળવા વિનંતી કરી. સેલા ખાચરે ઘોડી અને તલવાર વાજસૂર ખાચરને સોંપી જસદણની ગાદીએ બેસાડયા. વીર વાજસૂર ખાચર તે જમાનાના કાઠી સરદારોમાં મુખ્ય હતા અને તેમણે હામ,દામ, શામ અને દંડથી અરાજક તત્વોને દાબીને જસદણના બેતાલીસ ગામોમાં શાંતિ સ્થાપી હતી.

પોતાના પંથકમાં લોકો સુખ-શાંતિથી જીવે એટલા માટે વાજસૂરે જસદણ અને વીંછીયા વચ્ચે આવેલી મોતીસરીની વીડ તરીકે પંકાતા ઊંચા ટેકરા ઉપર જબરો ગઢ બાંધવાનું નક્કી કર્યું. પ્રથમ વખત કહેવાય છે કે જે ટેકરા પર ગઢ બાંધવાની વાજસૂર ખાચરે શરૃઆત કરેલી ત્યાં જામનગરના સેનાધિપતી મેરૃ ખવાસે જામ જસાજીને ચડાવીને ગાયકવાડી લશ્કરની મદદથી ગઢ તોડાવી પાડેલા તેમ છતાં વીર વાજસૂર ખાચર હતાશ બન્યા નહીં.

જામ જસાજીના લગ્ન ધાંગધ્રાના પ્રધાન રાજા સાહેબ શ્રી ગજસિંહજીના કુંવરી બા સાથે થયા ત્યારે મૈત્રાચારીનો હાથ લંબાવતા જસદણ બાજુ આવેલા આટકોટ ગામ જામ જસાજીએ હાથ ઘરણામાં ભેટ ધર્યું અને જામનગર સાથેજસદણની ભાઇબંધી પાકી થઇ. એક અવરોધ દૂર થયો એટલે ઇ.સ. ૧૮૦૧ની સાલમાં શુભ મુર્હતે વાજસૂર ખાચરે મોતીસરીની વીડના બીજા ડુંગર પર ગઢ બાંધવાની શરૃઆત કરી.

શ્રી વાજસૂર ખાચર માતા હિંગળાજના ભક્ત હતા એટલે હિંગળાજ માતાનું અધિષ્ઠાન કરી હિંગળાજ માતાના નામ પરથી ગઢનું નામ હિંગોળગઢ રાખ્યું. હિંગોળગઢ આટલા પંથકની શોભારૃપ ગણાય છે. સૌરાષ્ટ્રમાં આવો લડાયક ગઢ ભાગ્યે જ હશે. દૂરથી કળાતો હિંગોળગઢ જાણે આકાશથી વાતો કરતો હોય એવો દીસે છે. આ ગઢ દરિયાની સપાટીથી ૩૩૫ મીટર ઊંચો છે (૧૧૦૦ફૂટ) ચારે બાજુ અસંખ્ય વૃક્ષોની ઝાડી ગઢની શોભામાં અભિવૃદ્ધિ કરે છે.

આ હિંગોળગઢની શોભા ચોમાસાની ઋતુમાં ખુબ જ અનોખી હોય છે. ચારેકોર લીલીછમ ચાદર પ્રકૃત્તિએ બિછાવેલી હોય અને ઊંચા ટેકરા પર મોરની કલગી સમાન તે જમાનાની યાદ આપતો ઉન્નત મસ્તકે હિંગોળગઢ લોકોને આવકાર તો હોય તેવું લાગે છે. આ હિંગોળગઢની રચના યુદ્ધની દ્રષ્ટિએ અને વ્યુહાત્મક રીતે ઘણી ઉત્તમ છે. જાણે યુરોપની ધરતીનો નમૂનો જ જોઇ લ્યો. આ ગઢને ફક્ત પશ્ચિમે જસદણ બાજુ એક જ દરવાજો છે. દરવાજો વટાવીને અંદર પ્રવેશતાંની સાથે જ મોટો ચોક આવે છે. આ ગઢમાં વાજસૂર ખાચર વખતની જુનવાણી તોપો જોવા મળે છે.

અનાજના મોટા કોઠારો, પાણીના મોટા ટાંકાઓ વગેરે દરેક જાતની સગવડો અહીં છે. લડાઇના વખતમાં આ કિલ્લો દરેક રીતે સંપૂર્ણ નિર્ભય બનાવે તેવી ઢબે બાંધેલો છે. કહેવાય છે કે, કાઠિયાવાડમાં આવા બીજા પાંચ કિલ્લા આવેલા છે. તેમાં એક ખીરસરાનો, બીજો જામનગરનો બરડા ધક્કામાં મોડ પરનો, ત્રીજો રાજપરાનો, ચોથોગોંડલ તાબાના અનળગઢનો અને પાંચમો ભિમોરાનો ગઢ આ બધામાં ‘હિંગોળગઢ આજની તારીખમાં અડીખમ ઊભો છે.

તેની એક કાંકરી પણ ખરી નથી એવુ બાંધકામ કરવામાં આવેલું છે. હિંગોળમાતાની મેડીમાં મોટા વાજસૂર ખાચરના હથિયારો તે વખતમાં રાખવામાં આવતા હતા. વીંછીયાથી આવતા સામા દેખાતા રાજહેલસમાં હિંગોળગઢની શોભા જોવા જેવી છે. ઝરૃખાઓ અને રંગબેરંગી કાચની બારીઓ તથા બારણાઓ ખુબ જ સુંદર લાગે છે. હિંગોલગઢની રચનામાં બન્ને છેડે ગોળાકાર આકારમાં ગઢ બાંધાવામાં આવ્યા છે. નૈઋત્ય ખુણાના કોઠારમાં હજુરની ઓફિસ રાખવામાં આવતી હતી.

જસદણ દરબાર શ્રી વજસુર ખાચર દ્વારા ‘હિંગોળગઢ’ ની રચના ખરેખર જોવા જેવી છે. રાજકોટ જિલ્લામાં જસદણ તાલુકો. આ જસદણ ગામથી વિંછીયા જવાના માર્ગમાં એક ઉચી ટેકરી પર કિલ્લો દેખાય છે. રાજકોટથી બોટાદ જતા માર્ગ પર 77 કિ.મી. જસદણથી 18 કિમી દૂર. અંતરમાં હિંગોળગઢ કિલ્લો આવેલો છે.

તે સમયગાળાનો થોડો ઇતિહાસ જાણવા જેવો છે કે જેમાં આ હિંગોળગઢની રચના થઈ હતી. પંચાલ પંથમાં, કોળીથડ બાજુના ભકુંભાજી જાડેજાએ કોળી વસ્તીને હરાવી હતી જેને જસદણના ખાચર દરબારોએ આશ્રય આપ્યો હતો અને પોતાના પંથમાં સ્થાયી થયા હતા. કોળી-પટેલોની વસ્તી તે સમયે ખૂબ મોટી માનવામાં આવતી હતી. આંખો અને પગ ઉપાડવાની અખૂટ ટેકનિક હતી. પરંતુ વર્ષ 1795 ની આસપાસ ભોનિયારા ગામ જે હવે હિંગોળગઢની તળેટીમાં છે. ઓhaા ખાચરના પુત્ર વજસુર ખાચરે જસદણનો હવાલો સંભાળવા વિનંતી કરી. સેલા ખાચરે વજસુર ખાચરને ઘોડો અને તલવાર સોંપી અને જસદણની ગાદી પર બેસાડ્યા. વીર વજસુર ખાચર તે સમયના કાઠી સરદારોના વડા હતા અને તેમણે જસદણના બેતાલીસ ગામોમાં અસ્તવ્યસ્ત તત્વોને હેમ, દામ, શામ અને દંડથી દબાવીને શાંતિ સ્થાપી હતી.

તેના પંથકના લોકો સુખેથી જીવી શકે તે માટે, વજસુરે જસદણ અને વીંછી વચ્ચેના mંચા ટેકરા પર ગ strong બનાવવાનું નક્કી કર્યું. એવું કહેવામાં આવે છે કે પ્રથમ વખત ડુંગર પર જ્યાં વાજસુર ખાચરે કિલ્લો બનાવવાનું શરૂ કર્યું, ત્યાં જમુના સેના પ્રમુખ મેરુ ખવાસે જામ જસાજી પર હુમલો કર્યો અને ગાયકવાડી સેનાની મદદથી કિલ્લો તોડી નાખ્યો પણ વીર વજસુર ખાચરે હાર ન માની. જ્યારે જામ જસાજીના લગ્ન ધાંગધ્રાના મંત્રી, રાજા સાહેબ શ્રી ગજસિંહજીના કુંવારીબા સાથે થયા હતા, ત્યારે મૈત્રાચારીનો હાથ લંબાવતા, જસદણ નજીકના આટકોટ ગામના જામ જસાજીએ હાથમાં ઘરની ભેટ આપી હતી અને જસદણનો ભાઈચારો જામનગર સાથે સ્થાપિત થયો હતો. એક અવરોધ દૂર થયો. વર્ષ 1801 માં, એક શુભ સમયે, વજસુર ખાચરે મોતીસરી વીડની બીજી ટેકરી પર કિલ્લો બનાવવાનું શરૂ કર્યું.

શ્રી વજસુર ખાચર માતા હિંગળાજ ના ભક્ત હતા, તેથી તેમણે હિંગલાજમાતા ની સ્થાપના કરી અને હિંગલાજમાતા ના નામ પરથી કિલ્લાનું નામ હિંગોળગઢ રાખ્યું. હિંગોળગઢ ઘણા બધા પંથકોની શોભા ગણાય છે. સૌરાષ્ટ્રમાં આવો લડાયકગ strong ભાગ્યે જ હશે. દૂરથી બોલતા હિંગોળગઢ આકાશમાંથી વાત કરતા હોય તેવું લાગે છે. કિલ્લો સમુદ્ર સપાટીથી 335 મીટર (1100 ફુટ) ઉપર છે અને અસંખ્ય ઝાડીઓથી ઘેરાયેલો છે.

ચોમાસાની તુમાં આ હિંગોળગઢની સુંદરતા ખૂબ જ અનોખી છે. હિંગોળગઢના લોકો ઉંચા માથાથી સ્વાગત કરે છે, જે તે દિવસોની યાદ અપાવે છે, ઉચા ટેકરા પર મોરના કલગીની જેમ, હરિયાળીથી ઘેરાયેલા. આ હિંગોળગઢની રચના યુદ્ધ અને વ્યૂહાત્મક દ્રષ્ટિએ ખૂબ જ ઉત્તમ છે. જાણે તેણે હમણાં જ યુરોપની ભૂમિનો નમૂનો જોયો હોય. કિલ્લાને પશ્ચિમ બાજુએ માત્ર એક જ દરવાજો છે. જલદી તમે દરવાજામાંથી પ્રવેશ કરો છો, ત્યાં એક મોટો ચોરસ છે. આ કિલ્લામાં વજસુર ખાચર કાળની પ્રાચીન તોપો જોઈ શકાય છે. મોટા અનાજખાના, પાણીની મોટી ટાંકીઓ વગેરે તમામ સુવિધાઓ અહીં છે. આ કિલ્લો એવી રીતે બનાવવામાં આવ્યો છે કે યુદ્ધના સમયમાં તે દરેક રીતે સંપૂર્ણપણે નિર્ભય છે. એવું કહેવાય છે કે કાઠિયાવાડમાં આવા પાંચ અન્ય કિલ્લાઓ છે.

એક ખીરસરા, બીજો જામનગરનો બરડા ધક્કામા મોડ, ત્રીજો રાજપરા, ચોથો ગોંડલ તાબાનો અનલગઢ અને પાંચમો ભીમોરા ગઢ છે. હિંગોળગઢ આજે ઉચું છે. તે એવી રીતે બનાવવામાં આવ્યું છે કે તેનો એક પણ કાંકરો વાસ્તવિક નથી. મહાન વજસુર ખાચરના હથિયારો તે સમયે હિંગોલાજમાતાની માડીમાં રાખવામાં આવ્યા હતા. વીંછીમાંથી દેખાતા રાજહલેમાં હિંગોળગઢની સુંદરતા જોવા જેવી છે. બારીઓ અને રંગીન કાચની બારીઓ અને દરવાજા ખૂબ સુંદર લાગે છે. હિંગોળગઢની રચનામાં, બંને છેડે ગોળાકાર આકારમાં કિલ્લાઓ બનાવવામાં આવ્યા છે. હાલની ઓફિસ દક્ષિણ-પશ્ચિમ કોર્નર પેન્ટ્રીમાં રાખવામાં આવી હતી.